YAPILANDIRILMIŞ FİNANSAL ÜRÜNLER – V *
(STRUCTURED FINANCIAL PRODUCTS -V)
Prof. Dr. Nurgül Chambers **
Z. Eren Koçyiğit ***
 YAPILANDIRILMIŞ FİNANSAL ÜRÜNLER VE DÜNYADA KULLANIMI
 1.     Giriş
    Yapılandırılmış finansal ürünlerle ilgili yazı dizisinin bu bölümünde, dünyadaki kullanımları ve ulaştıkları işlem hacmi üzerinde durulacaktır. Bu doğrultuda Avrupa, Kuzey Amerika, Latin Amerika ve Asya & Pasifik bölgelerinde ihraç edilen yapılandırılmış finansal ürünler, ürün adedi ve satılan ürün tutarı olarak ele alınmıştır.  Böylece yapılandırılmış ürünlerin finansal piyasalarda ulaştıkları büyüklük ortaya konulmaya çalışılmıştır.
İnceleme kapsamında, 1995 yılından günümüze sözkonusu bölgelerdeki 30 ülkede piyasaya sürülmüş yapılandırılmış finansal ürünlerin verileri yer almaktadır. Bu veriler, hem organize piyasalarda hem de tezgah üstü piyasalarda işlem gören ürünleri içermektedir.
- 2.      Yapılandırılmış Ürünlerin Dünyada Kullanımı
Çalışmanın bu bölümünde, dünya genelinde farklı bölgeler bazında yapılandırılmış ürün kullanımı incelenecektir. Burada sözü edilen  ‘Dilimli (Tranche) Ürünler’ belirli dönemlerde alınıp satılabilen ve belirli bir vadesi olan ürünlerdir. ‘Açık Uçlu Ürünler’ ise her zaman alınıp satılabilen ve belirli vadeleri olmayan ürünleri temsil etmektedir.
Piyasada açık uçlu ürünlere kıyasla, dilimli ürünler daha çok alım satıma konu olmaktadır. Bunun başlıca nedeni, özellikle anapara koruması ve getiri garantisi sunan ürünlerin, açık uçlu bir yönetim stratejisi ile yönetiminin zor olmasıdır1.
Organize piyasaların varlığı finansal kurumların yapılandırılmış ürünleri kolayca ihraç etmelerini ve ürünlerin borsaya kote olmasını sağlamaktadır. Bununla birlikte, yapılandırılmış finansal ürünlerin tezgah üstü piyasalarda da yoğun bir şekilde alım satıma konu olduğunu belirtmekte yarar vardır.
2.1.  Dünyada Yapılandırılmış Ürün Adedi
Bu bölümde 1995 – Ağustos 2011 döneminde ihraç edilen yapılandırılmış ürün adetlerinin bölgelere, ürün türlerine ve itfa durumlarına göre dağılımı incelenecektir.
Aşağıda yer alan Tablo 1’de bölge bazında ihraç edilmiş yapılandırılmış ürün adetleri yer almaktadır.
Tablo 1: Bölgeler Bazında İhraç Edilmiş Yapılandırılmış Ürün Adedi
(1995-Ağustos 2011 Dönemi)
 
Kaynak: http://www.structuredretailproducts.com
Tablo 1’den görüleceği üzere, Avrupa ihraç edilen yapılandırılmış ürün adedi bazında toplam 2.499.670 adet ile diğer bölgelere göre oldukça öndedir. Başka bir deyişle, ihraç edilen ürünlerin %97’si, Avrupa Bölgesinde yer almaktadır. Avrupa’daki organize piyasaların etkinliği ve söz konusu ürünleri çıkaran finansal kurumların aktifliğinin bunda önemli rol oynadığı düşünülebilir.
Tablo 1’deki verilere dayanılarak hazırlanmış olan Şekil 1’de de yapılandırılmış ürün  adedinin bölgelere göre yüzdesel dağılımı görülmektedir.
Åžekil 1: Dünyada İhrac Edilen Yapılandırılmış Ãœrün Adedi – Bölgesel Dağılım
                              (1995- 2011 Ağustos Dönemi)
    Kaynak: http://www.structuredretailproducts.com
Aşağıda görülen Tablo 2’de ürün türleri bazında ihraç edilmiş yapılandırılmış ürün adetleri ve bölgelere göre dağılımları yer almaktadır.
Tablo 2: Ürün Türleri Bazında İhraç Edilmiş Yapılandırılmış Ürün Adedi
(1995-Ağustos 2011 Dönemi)
 
 Kaynak: http://www.structuredretailproducts.com
Tablo 2’den görüleceği üzere, gerek Avrupa gerekse diğer bölgelerde dilimli ürünler açık uçlu ürünlere göre daha fazla ihraç edilmektedir. Avrupa’da ihraç edilen dilimli ürünlerin oranı %72, açık uçlu ürünlerin oranı %28’dir. Kuzey Amerika, Asya-Pasifik ve Latin Amerika bölgelerinde ihraç edilen yapılandırılmış ürün adedinin %99’undan fazlasını dilimli ürünler oluşturmaktadır. Dünya genelinde toplam ihraç edilen ürünlerin %72’si dilimli ürünlerden, kalan %28’lik bölüm ise açık uçlu ürünlerden meydana gelmektedir. Buradan, Avrupa’daki durumun dünya genelini temsil ettiği anlaşılmaktadır.
Finansal kurumlar ürün ihraç ederken talep, ürün yönetim stratejisi, içinde bulunulan ekonomik konjonktür gibi etkenleri dikkate alarak ürünün dilimli ya da açık uçlu olmasına karar verirler. Yukarıda da belirtildiği üzere, özellikle getiri garantili ve anapara korumalı ürünlerin, açık uçlu ürün yönetim stratejisi ile yönetilmesi daha karmaşık bir yapı sergilemektedir. Sürekli giriş çıkışların olduğu açık uçlu ürünlerde anapara korumasını sağlamak zordur. Dilimli ürünler ise belirli dönemlerde alınıp satıldığından yönetilmesi ve takibi daha kolaydır. Bu nedenle, diğer faktörlerin yanısıra, yapılandırılmış ürün adetlerine bakıldığında, dilimli ürünlerin açık uçlu ürünlere göre daha fazla ihraç edildiği görülmektedir.
Tablo 3’de itfa olmuş ve henüz itfa olmamış yapılandırılmış ürünlerin bölgesel dağılımına yer verilmektedir.
 Tablo 3: İtfa Olmuş ve İtfa Olmamış Yapılandırılmış Ürün Adetleri
(1995-Ağustos 2011 Dönemi)
 
Kaynak: http://www.structuredretailproducts.com
 Yukarıdaki tablodan görüleceği üzere, Avrupa bölgesinde ihraç edilen ürün lerin %81’inin vadesi dolmuş iken bu oran Kuzey Amerika bölgesinde %59, Asya & Pasifik bölgesinde %67 ve Latin Amerika bölgesinde %91’dir.
Yukarıda yer alan Tablo 1, 2 ve 3’deki verilerle, finansal kurumlar tarafından piyasaya sürülen yapılandırılmış ürün adetleri incelenmiş ve yapılandırılmış ürün piyasasına ‘üretici’ gözüyle bakılmıştır. Aşağıda yer alan Tablo 4, 5 ve 6’daki veriler ile yatırımcıların satın aldıkları yapılandırılmış ürün tutarları incelenerek, yapılandırılmış ürün piyasasına ‘yatırımcı’ açısından bakılacaktır. Bilindiği üzere, ihraç edilen ürün adedi üreticinin, satılan ürün tutarı ise tüketicinin piyasaya bakışını yansıtmaktadır.
2.2.   Dünyada Yapılandırılmış Ürün Satış Tutarları
Bu bölümde, 1995 – Ağustos 2011 döneminde satılan yapılandırılmış ürünlerin bölgelere, ürün türlerine ve itfa durumlarına göre satış tutarları incelenecektir.
Aşağıda yer alan Tablo 4’de bölgeler bazında satılan yapılandırılmış ürün tutarları yer almaktadır.
Tablo 4: Bölgeler Bazında Satılan Yapılandırılmış Ürün Tutarı
(1995-Ağustos 2011 Dönemi)
            Kaynak: http://www.structuredretailproducts.com
Yukarıdaki tablodan görüleceği üzere, Avrupa satılan yapılandırılmış ürün tutarı bazında, adet bazında olduğu gibi, diğer bölgelerden öndedir. Avrupa’da 1995 yılı ile 2011 yılı Ağustos ayı arasında 2.540.899 milyon dolar büyüklüğünde yapılandırılmış ürün satılmıştır. Diğer bir ifadeyle, tüm bölgeler ele alındığında satılan ürünlerin %59’u Avrupa’da satışa konu olmuştur. Bunu %27 ile Asya Pasifik bölgesi, %13 ile Kuzey Amerika izlemektedir.
Tablo 4’deki verilere dayanarak hazırlanmış olan Şekil 2’de de yapılandırılmış ürünlerin satışının bölgelere göre yüzdesel dağılımı görülmektedir.
 Şekil 2: Dünya Genelinde Satılan Yapılandırılmış Ürün Tutarı- Bölgesel Dağılım
                       (1995-Ağustos 2011 Dönemi)
 
Kaynak: http://www.structuredretailproducts.com
Şekildeki oranlardan anlaşılacağı üzere Avrupa, dünyada ihraç edilmiş yapılandırılmış ürünlerin satış tutarı göz önüne alındığında dünya piyasasına öncülük etmektedir.
Yapılandırılmış ürünlerin çoğunlukla Avrupa’da alınıp satılması, Avrupalı yatırımcıların yapılandırılmış ürünlere yatırım yapmaya daha yatkın olduklarını göstermektedir. Yapılan bir çalışmada2 Amerika’da yapılandırılmış ürünlerin gelişiminin Avrupaya göre az olmasının nedeni iki etkene bağlanmıştır. Bunlardan biri regülasyon, diğeri de Amerikalı yatırımcıların daha çok doğrudan hisse senetlerine yatırım yapmayı tercih etmeleridir.
Tablo 5’de ürün türleri bazında satılan yapılandırılmış ürün tutarları ve bölgelere göre dağılımları yer almaktadır.
Tablo 5: Ürün Türleri Bazında Satılan Yapılandırılmış Ürün Tutarı
(1995-Ağustos 2011 Dönemi)
Kaynak: http://www.structuredretailproducts.com
Yukarıdaki Tablo’da Avrupa’da satılan yapılandırılmış ürün tutarının %93’ünü dilimli ürünlerin oluşturduğu görülmektedir. Asya-Pasifik ve Latin Amerika bölgelerinde satılan yapılandırılmış ürün tutarının %99’unu dilimli ürünler oluşturmaktadır. Kuzey Amerika bölgesinde ise bu oran %57’dir.
Dilimli ürünlerin yaygın olarak alım satıma konu olmasının çeşitli nedenleri olabilir. Bu ürünlerin çoğu anapara korumalı ürünler olduğundan, yatırımcıların yapılandırılmış ürün yatırımlarında öncelikle anapara korumalı ürünleri tercih ettiği bu nedenlerden biri olarak öne sürülebilir.
Tablo 6’da itfa olmuş ve henüz itfa olmamış yapılandırılmış ürünlerin bölgesel dağılımına yer verilmektedir.
Tablo 6: İtfa Olmuş ve İtfa Olmamış Yapılandırılmış Ürün Satış Tutarları
(1995-Ağustos 2011 Dönemi)
Kaynak: http://www.structuredretailproducts.com
Tablo 6’dan görüleceği üzere, Avrupa bölgesinde satılan ürün tutarının %53’ünün vadesi dolmuş iken bu oran Kuzey Amerika bölgesinde %28, Asya & Pasifik bölgesinde %78 ve Latin Amerika bölgesinde %83’dür.
Açıklamalardan anlaşılacağı üzere yapılandırılmış ürünler hakkında inceleme yapılabilecek en uygun piyasa Avrupa piyasasıdır. Bu nedenle çalışmanın kalan kısmında Avrupa bölgesinde yer alan yapılandırılmış ürünler incelenecektir.
- 3.      Avrupa’da Yapılandırılmış Ürün Kullanımı
Bu bölümde Avrupa bölgesinde ihraç edilen yapılandırılmış ürün adetleri ve satış tutarları vade, dayanak varlık sınıfı ve satış yapılan ülkeler bazında incelenmeye çalışılacaktır.
3.1. Avrupa’da Yapılandırılmış Ürünlerin Vadeleri
Aşağıdaki tabloda, 2006 yılından 2011 Ağustos ayına kadar Avrupa genelinde satılan yapılandırılmış ürünler in, adet ve tutar bazında farklı vadelerdeki dağılımı yer almaktadır.
Tablo 7: Avrupa’da İhraç Edilen ve Satılan Yapılandırılmış Ürün Vadeleri
(2006-2011 Ağustos Dönemi)
   Kaynak: http://www.structuredretailproducts.com
Tablo 7’den görüleceği üzere, ihraç edilen ürün adedi dikkate alındığında %92 gibi büyük bir çoğunlukla 2 yıldan kısa vadeli ürünler Avrupa’da en çok piyasaya sürülen ürünlerdir. Bunları %7,5’lik pay ile orta vadeli ürünler ve yüzde 0,5’lik pay ile uzun vadeli ürünler izlemektedir.
Satılan ürün tutarı ele alındığında ise %50’lik pay ile orta vadeli ürünlerin yatırımcılar tarafından daha çok tercih edildiği görülmektedir. Bunları %26 ile uzun vadeli ürünler, %23 ile kısa vadeli ürünler izlemektedir.
Anlaşılacağı üzere, Avrupa’da yapılandırılmış ürünler piyasasında ürünleri piyasaya süren kurumlar açısından kısa vadeli ürünler, yatımcılar açısından ise orta vadeli ürünler tercih edilmektedir. Yapılandırılmış ürünleri satın alan sigorta şirketleri, emeklilik şirketleri gibi kurumsal yatırımcıların orta ve uzun süreli olanları tercih ettiği bilinmektedir.
      3.2. Avrupa’da Yapılandırılmış Ãœrünlerin Dayandığı Varlıklar Â
Aşağıda yer alan Tablo 8’de, 2006 yılından 2011Ağustos’a kadar Avrupa genelinde ihraç edilen ve satılan yapılandırılmış ürünlerin dayandığı varlıklar yer almaktadır.
 Tablo 8: Avrupa’da Satılan Yapılandırılmış Ürünlerin Dayandığı Varlıklar
( 2006- 2011 Ağustos Dönemi)
Kaynak: http://www.structuredretailproducts.com
Yukarıdaki tablodan görüleceği üzere, ihraç edilen ürün adedi göz önüne alındığında yaklaşık %58 oranı ile tek hisse senedine dayalı yapılandırılmış ürünler, piyasaya sürülen ürünler arasında en yaygın olanıdır. Bunun nedeni olarak ürün yapılandırılmasındaki kolaylık veya piyasa araştırmaları düşünülebilir. Bu ürünleri, %30,6 ile endekse ve %4,7 ile dövize dayalı ürünler izlemektedir.
Satış tutarlarına bakıldığında ise yatırımcıların en çok %26 oranı endekse dayalı ürünleri tercih ettikleri görülmektedir. Endeks fiziksel olarak satın alınamadığından, endekse dayalı yapılandırılmış ürün almak yatırımcıya cazip gelmiş olabilir. Endekse dayalı yapılandırılmış ürünleri %19,7 ile faiz, %14,5 ile bir hisse senedine dayalı ürünler izlemektedir.
3.3. Avrupa’da Yapılandırılmış Ürün İhraç Adedi ve Satış Tutarı
Tablo 9’da 2007 yılından 2011 Ağustos’a kadar Avrupa bölgesinde yapılandırılmış ürün ihraç adetleri ve satış tutarlarına yer verilmiştir.
Tablo 9: Avrupa’da Yapılandırılmış Ürün İhraç Adedi ve Satış Tutarı
(2007-2011 Ağustos Dönemi)
Kaynak: http://www.structuredretailproducts.com
Tablo 9’dan görüleceği üzere, ihraç edilen yapılandırılmış ürün adedi 2007’den 2008’e  %70 oranında artmasına rağmen, satılan ürün hacminde %16’lık bir düşüş meydana gelmiştir. Bunun başlıca nedeni olarak 2007 Ağustos ayında başlayan küresel kriz gösterilebilir. Çünkü yaşanan finansal kriz yatırımcıların risk iştahlarını azaltmış ve onları daha geleneksel bir tutum sergilemeye itmiştir. İhraç edilen ürün adedinde azalma olmayışı ise ihraç eden kurumların yatırımcılara göre krize daha geç tepki verdikleri şeklinde algılanabilir.
2008’den 2009’a geçişte finansal kurumlar da krizin etkilerini göz önünde bulundurmaya başlamışlardır. Bu nedenle piyasaya sürülen yapılandırılmış ürün adedinde %7 dolayında bir azalma olmuştur. Diğer taraftan, yapılandırılmış ürün satış tutarlarına bakıldığında krizin yatırımcılar üzerindeki etkisinin devam ettiği görülmektedir. Satılan ürün hacminde %17’lik bir düşüş meydana gelmiştir
2009’dan 2010’a geçişte ise finansal piyasalardaki düzelme belirtileri ilk olarak finansal kurumları harekete geçirmiş ve ihraç edilen ürün adedinde %37’lik bir artış meydana gelmiştir. Yatırımcılar ise muhafazakar tutumlarını çok değiştirmemiş ve yapılandırılmış ürün yatırımlarını yalnızca %1 oranında artırmışlardır.
2011 yılı Ağustos ayına kadar ihraç edilen ürün adetleri ve satış tutarlarına bakıldığında ise finansal kurumların ürün ihracı konusunda agresif tutumlarını sürdürdüğünü ve henüz sekizinci ayda bir önceki yılın toplam ürün adetini geçtikleri görülmektedir. Satılan ürün tutarları ise yatırımcıların hala finansal krizin etkisinden kurtulamadıkları ve yatırımlarında ihtiyatlı davrandıklarını göstermektedir.
      3.4. Avrupa Ülkeleri Bazında Yapılandırılmış Ürün Kullanımı
Aşağıda yer alan Tablo,  2006 yılından 2011 yılı Ağustos ayına kadar geçen sürede Avrupa ülkeleri bazında yapılandırılmış ürün kullanımını göstermektedir.
Â
Tablo 10: Avrupa Ülkeleri Bazında Yapılandırılmış Ürün Kullanımı
(2006-Ağustos 2011 Dönemi)
 
Kaynak: http://www.structuredretailproducts.com
Tablo 10’dan da görüleceği üzere, ihraç edilen ürün adedi göz önüne alındığında Almanya toplam içinde %78’lik pay ile önde gelmektedir. Almanya’yı %18 ile İsviçre, % 1 ile Fransa izlemektedir.
Yapılandırılmış ürün satış tutarlarına bakıldığında Almanya ve İtalya’nın %22’lik oranları ile ilk sırada oldukları görülmektedir. Bu ülkeleri %14 ile İsviçre, %10 ile İspanya izlemektedir. Diğer ülkelerin oranı %10’un altındadır.
Özellikle Almanya ve İsviçre’nin ihraç edilen ürün sayısı bakımından Avrupa’da öncü olmasının başlıca nedeninin organize piyasalarının etkinliği, derinliği ve aktifliği olduğu düşünülmektedir.
- 4.      Sonuç
Yapılandırılmış finansal ürünlerle ilgili yazı dizisinin bu bölümünde yapılandırılmış ürünlerin Dünyadaki kullanımı, ulaştıkları hacim adet ve tutar olarak incelenmiştir. Bu kapsamda Avrupa, Latin Amerika, Kuzey Amerika ve Asya & Pasifik bölgelerindeki kullanımlar ele alınmıştır.
Yapılan incelemeler sonucu elde edilen bulgular aşağıda sıralanmıştır.
- Hem ihraç edilen ürün sayısı, hem de satış tutarları baz alındığında Avrupa tüm dünya çapında en aktif bölge olarak göze çarpmaktadır.
- 2007-2009 yılları arasında yaşanan global kriz hem ihraç edilen ürün sayısı, hem de satış tutarlarında azalışlara neden olmuştur.
- Avrupa’lı yatırımcıların yapılandırılmış ürün kullanımındaki alışkanlıkları incelendiğinde, hisse senedine veya endekse dayalı ürünlerin önde geldiği  görülmektedir.
- Avrupa bölgesinde ihraç edilen ürün sayıları baz alındığında Almanya ve İsviçre, yapılandırılmış ürün satış tutarları baz alındığında ise İtalya ve Almanya önde gelmektedir.
Yapılandırılmış finansal ürünlerin uluslararası finansal piyasalar ve türev piyasalar  içindeki payını oransal olarak ortaya koymak ise başka bir çalışma konusudur.
Bu yazının izleyen bölümünde Türkiye’deki yapılandırılmış ürünler ele alınacaktır.
* Bu yazı YAPILANDIRILMIŞ FİNANSAL ÜRÜNLER – IV yazısının devamıdır.
**   Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü Öğretim Üyesi
***  Bahçeşehir Üniversitesi İşletme Bölümü Doktora Öğrencisi – [email protected]
[1] The Structured Retail Product Markets in Hong Kong, Singapore, Korea and Japan, (2005), Research Report, Â Global Fund Services, Hong Kong.
[2] Hens, Thorsten., and Marc Olivier Rieger (2009). The Dark Side of the Moon:
Structured Products from the Customers Perspective, Working paper, University of Zurich.
[3] North America: Time For Structured Products, (2004), BNP Paribas, United States of America & Canada.
Hocam çok güzel bir araştırma ve yazı olmuş. Emeğinize sağlık. Teşekkür ederim.