Finansal krizlerin nedenlerini açıklamaya çalışan kuramlara deÄŸiniyordum. Bugün ikinci kuÅŸak modellere iliÅŸkin birkaç noktayı daha ele alacağım. Birinci kuÅŸak modellerde, spekülatörlerin ellerindeki yerli para cinsinden mali varlıkları satıp elde ettikleri yerli parayı dövize çevirmek üzere ataÄŸa geçtikleri zaman, yani ‘dövize hücum zamanı’ belliydi. Modelin bu özelliÄŸi çok da inandırıcı deÄŸildi. Gerçek hayatta krizlerin ne zaman çıkacağını kestirmek mümkün deÄŸil. Olsa olsa bir ülkenin krize olan hassasiyetinin arttığını belirleyebiliyoruz. Ama krizin zamanını kestirmek geliÅŸmiÅŸ bir müneccimlik yeteneÄŸi gerektiriyor.
Ä°kinci kuÅŸak modellerde krizin zamanlamasını kestirmek mümkün deÄŸil. Ä°kinci kuÅŸak modellere bu nedenle ‘güneÅŸteki leke’ modelleri de deniliyor. Bu lekelerdeki deÄŸiÅŸiklikler, insanların psikolojilerini deÄŸiÅŸtiriyor olabilir mesela. Ya da baÅŸka bir ülkede kriz çıkıyor, ‘bizim ülkeye’ de bulaşıyor. Ama bulaşıcılık açıklamaları yine temel soruyu ‘es’ geçiyorlar. BulaÅŸtıran ülkede ‘neden’ tam da o anda kriz çıktı? Bu sorunun yanıtı yine yok.
Peki, parasına karşı hücum edilen ülkenin yetkilileri neye göre para birimlerini dalgalanmaya bırakıyorlar? Birinci kuşak modellere göre çalışan ekonomilerde, bu sorunun yanıtı belli: Döviz rezervi bitince ya da belli bir eşiğin altına düşünce gerçekleşiyor devalüasyon. Peki, burada bu karar nasıl veriliyor?
Teknik olarak bu karar verme süreci şöyle: “Devalüasyon mu, yoksa sabit kurla devam mı?” kararını verecek otoriteye ‘karar verici’ diyelim. Bu karar vericinin hoÅŸlanmadığı bazı unsurlar var. Mesela, enflasyondan hoÅŸlanmıyor. Enflasyonun mümkün olduÄŸu kadar az olmasını istiyor. Ä°ÅŸsizlik oranının yükselmesi de onu rahatsız ediyor. Bu hoÅŸnutsuzluk, zevk olsun diye ortaya çıkmıyor. Toplumsal açıdan hem yüksek enflasyonun, hem de yüksek iÅŸsizlik düzeyinin istenilir bir ÅŸey olmadığını düşünüyor karar verici.
Ne yazık ki bazı koşullarda bu ikisini istediği düzeyde tutamıyor; biri lehine diğer isteğinden ödün veriyor. Mesela şöyle düşünebilirsiniz; o ülkenin parası değerlenmiş olabilir, dolayısıyla dışarıya sattığı malların yabancı para birimleri cinsinden fiyatı artmıştır. Bu durumda bu ülke dışarıya mal satmakta zorlanmaya başlamıştır. İhracat üzerindeki bu olumsuz baskı, daha az üretim ve daha az istihdam demek elbette.
Bu durumda hükümet iki seçenekle karşı karşıya: Ya sabit kuru terk edip enflasyonun artmasına katlanacak. Ya da sabit kuru koruyup iÅŸsizliÄŸin yükselmesini seyredecek. Ek olarak sabit kuru terk etmesinin bir de saygınlık kaybı maliyeti var. Karar verici kuru sabit tutma sözünü tutmadığı için güvenilirliÄŸini yitirme tehlikesi ile karşı karşıya. Bu da enflasyona ek bir maliyet onun için. Bu maliyeti küçümsememek gerekir. Türkiye’nin geçmiÅŸinde devalüasyon sonrası seçim kaybeden hükümet çok.
Dolayısıyla bu iki maliyeti karşılaştırıyor karar verici. Hangisi azsa o seçenekte karar kılıyor. Dolayısıyla, karar alıcının bir karar alma modeli var. Bu modelin işleyişini biliyor ekonomik birimler. Bazı gelişmeler karar alıcının sabit kuru terk edeceği bekleyişlerini yaygınlaştırıyor. Bu yaygınlık sabit kuru korumanın maliyetini yükseltiyor. Karar alıcı bu durumda daha az maliyetli yolu seçiyor ve devalüasyona gidiyor.
Bu tür çalışan ekonomilerin ortak bir özelliği var: Bu ekonomilerde birden fazla denge bulunuyor. Kısaca şu: Spekülatif hareketlerin yokluğunda mevcut kur rejimi sorunsuz devam edecek. Bu, iyi denge. Kötü dengeye ise spekülatif atak sonucunda gidiliyor; kur sistemi çöküyor.
Yukarıda özetlediÄŸim ikinci kuÅŸak kriz modeli 1997’de Asya’da patlak veren krizi açıklamakta yetersiz kalıyor. 1997 ortasında Tayland’da kriz patlak veriyor. Hızla dört Asya ülkesine; Kore, Endonezya, Malezya ve Filipinlere sıçrıyor. Kriz 1998’de de sürüyor. Krizden önce bu ülkelerde yüksek düzeyde iÅŸsizlik yok. Dolayısıyla iÅŸsizlikle sabit kuru korumak arasında bir tercih yapmaları gerekmiyor. Dahası, krizle birlikte ekonomileri çarpıcı biçimde daralıyor bu ülkelerin. Oysa ikinci kuÅŸak modellerdeki gibi olsa, hükümet devalüasyona gitmeyi tercih ederek ekonomik büyümenin üzerindeki büyük baskıyı kaldırmış olacak.
Asya krizi, birinci kuÅŸak modellerle açıklanacak gibi deÄŸil. Bu ülkelerin bazılarında kamu bütçesi fazla veriyor. Mesela 1996 yılında Kore ve Tayland bu durumda, Endonezya’nın bütçesi ise denk. DiÄŸer ikisindeki açık ise çok düşük düzeyde: GSYH’nin yüzde 0,5’i kadar.
Ä°ktisatçılar yine durumdan vazife çıkarıp çalışmışlar. Ortaya çok önemli modeller çıkıyor böylelikle. Bu modeller özellikle 2007’de baÅŸlayan küresel finansal krizin nedenlerini anlayabilmek için de hayati öneme sahipler. Üçüncü kuÅŸak kriz modelleri diye adlandırılıyorlar ve temelde ÅŸirketler kesiminin ve finansal kesimin bilanço yapısındaki bozukluklara dayanıyorlar. SürdüreceÄŸim.