YAPILANDIRILMIŞ FİNANSAL ÜRÜNLER – I
(STRUCTURED FINANCIAL PRODUCTS)
Prof. Dr. Nurgül Chambers *
Eren Koçyiğit **
Giriş
Her finansal ürün bir ihtiyaçtan doğar. Değişen ve çeşitlenen ihtiyaçları karşılamak için yeni finansal ürünler ortaya çıkar. Örneğin 1970’li yılların başında, yatırımcılar döviz kuru ve faiz oranlarında dalgalanma riski gibi çeşitli risklerle karşı karşıya kaldılar. Alışkın olmadıkları bu risklerle karşılaşan yatırımcılar için bu risklerden kaçınma, korunma ihtiyacı doğdu. Bu ihtiyacı karşılamak için de 1980‘li yıllardan itibaren türev ürünler ortaya çıktı.
Sonraki dönemlerde, 2000’li yıllarda zaman içinde risk iştahının artması, riskli yatırım alanlarına ihtiyaç gösterdi. Artan global likidite yeni kullanım alanlarına ihtiyaç duymaya başladı. Mevcut finansal ürünlerin yanısıra, yatırımcılar kendi risk ve getiri anlayışlarına yönelik yeni finansal ürünler arayışı içine girdiler. Bu ve benzeri ihtiyaçların karşılanması amacıyla da yeniden yapılandırılmış finansal ürünler ortaya çıktı.
2007 Ağustos ayında başladığı ve 2009’da bittiği kabul edilen global krizde birçok yatırımcı mağdur oldu. Sadece olası getirileri değil sahip oldukları anaparayı da kaybettiler. İçinde bulunduğumuz dönemde de böyle bir mağduriyeti yaşamamak amacıyla yatırımcılar, hiç değilse anaparayı korumak gereğini hissettiler ve dikkat edilirse krizden sonra anapara korumalı fonlar, anaparayı koruyan finansal araçlar çıkmaya başladı.
Aslında oldukça karmaşık bir yapı sergileyen yapılandırılmış finansal ürünler, bu ve bunu izleyen yazılarda basit bir şekilde anlatılmaya, genel hatlarıyla açıklanmaya çalışılmıştır. Bir dizi halinde yayınlanacak bu yazıda, piyasalarda yoğun olarak işlem gören ürün çeşitleri tanıtılmış ve işleyişleri açıklanmıştır. Ayrıca yapılandırılmış finansal ürünlerin avantaj ve dezavantajları üzerinde durulmuştur.
Sonraki yazılarda ise yapılandırılmış ürünlerin uluslararası piyasalarda ve Türkiye’deki kullanımları incelenmeye çalışılacaktır.
2. Yapılandırılmış Finansal Ürünlerin Tanımı ve Oluşumu
Yapılandırılmış ürünler ile ilgili çeşitli tanımlar bulunmaktadır. Bu tanımlardan bazıları aşağıda sıralanmıştır.
· Yapılandırılmış ürünler, kendilerine özel risk ve getiri profilleri olan türev ürünler ile geleneksel finansal ürünlerin kombinasyonudur1.
· Yapılandırılmış ürünler, getirileri dayandığı bir veya birden fazla varlığa bağlı olarak değişen yatırım ürünleridir2.
· Yapılandırılmış ürünler bir hisse senedine, hisse senedi portföyüne, opsiyonlara, endekslere, emtialara, vb. gibi türev ürünlere dayalı yatırım stratejileridir3.
Tanımlar birbirinden farklı olmakla birlikte, yapılandırılmış ürünlerin aşağıda belirtilen ortak özellikleri vardır.
· Her yapılandırılmış ürünün dayandığı ilgili bir varlık sözkonusudur.
· Yapılandırılmış ürünlerin sağladığı nakit akışı dayandıkları varlıklara bağlıdır.
Yapılandırılmış ürünler, genellikle bilinen geleneksel finansal ürünler ile türev ürünler olmak üzere iki bölümden oluşur. Yapılandırılmış ürünlerin sağladığı getiriler, nakit akışları ve risk düzeyleri gibi temel unsurlar bu bölümler tarafından belirlenir. İlk bölümde yer alan geleneksel finansal ürünler kapsamında tahvil, bono, hisse senedi, endeks ve mevduat gibi ürünler bulunur.
Yapılandırılmış ürünlerin ikinci bölümünü oluşturan türev ürünler kapsamında ise farklı stratejileri olan ve çeşitli dayanak varlıklara bağlı olarak işlem gören farklı türev ürünler bulunmaktadır. Bu bölümde her türlü türev ürün yer alacağı gibi çoğunlukla opsiyonlar yer almaktadır. Sözkonusu opsiyonlar tür olarak vanilya tipi olabileceği gibi egzotik bir opsiyon da olabilir. Ayrıca dayandıkları ilgili varlıklar da hisse senedi, endeks, emtia, döviz kuru ve faiz oranı gibi çeşitli varlıklar olabilir.
Türev ürünlerin bağlı olduğu varlığa ”ilgili varlık” ya da “dayanak varlık” denilmektedir.
3. Yapılandırılmış Finansal Ürünlerin Türleri
Yapılandırılmış finansal ürünler işlem gördükleri piyasalara, bağlı oldukları dayanak varlığa ve risk düzeylerine göre olmak üzere üç gruba ayrılabilir. Aşağıdaki şekil yapılandırılmış finansal ürünleri bir bütün olarak göstermektedir.
Şekil 1: Yapılandırılmış finansal ürünlerin türleri.
3.1. İşlem Gördükleri Piyasalara Göre Yapılandırılmış Ürünler
Yapılandırılmış ürünler işlem gördükleri piyasalara göre organize piyasalarda ve tezgâh üstü piyasalarda işlem görenler olmak üzere ikiye ayrılır.
Organize piyasalarda işlemler düzenleyici bir otorite tarafından belirlenir. Bu otoritenin koyduğu kurallar ve yaptırımlar doğrultusunda yapılandırılmış ürünler alım satıma konu olur. İşlem yapan taraflardan kaynaklanan olası risk, aradaki Takasbank veya aracı kurum tarafından üstlenilir. Bu piyasalarda işlem gören yapılandırılmış ürünlere Scoach*** borsasında işlem gören ürünler örnek olarak verilebilir.
Tezgâh üstü piyasalarda ürünün kullanım fiyatı, vadesi ve dayanak varlığı gibi özellikler finansal kurum ile yatırımcı tarafından karşılıklı görüşmelerle belirlenir. Üründen kaynaklanan her türlü sorumluluk, işlemi gerçekleştiren finansal kurum ve yatırımcıyı bağlar. Başka bir deyişle taraflardan biri yükümlülüğünü yerine getirmediğinde risk karşı tarafa kalır.
3.2. Dayanak Varlıklara Göre Yapılandırılmış Finansal Ürünler
Yapılandırılmış finansal ürünler, bağlı oldukları dayanak varlıklara göre aşağıdaki türlere ayrılır.
3.2.1. Yabancı Paraya Dayalı Yapılandırılmış Finansal Ürünler
Bu ürünlerin dayanak varlığı yabancı paradır. Ürünün getirisi ve yatırımcısına sağladığı nakit akışı dayandığı para birimine bağlı olarak değişir. Yalnızca bir para birimine bağlı ürünlerin yanısıra, çeşitli para birimlerinden oluşan bir sepete bağlı yapılandırılmış ürünler de piyasada işlem görmektedir. Bu kapsamda yaygın olarak kullanılan para birimlerine USD, JPY, EUR, CHF, GBP örnek olarak gösterilebilir.
3.2.2. Emtiaya Dayalı Yapılandırılmış Finansal Ürünler
Sözkonusu ürünlerin dayanak varlığı emtia olup, ürünün getirisi ve yatırımcısına sağladığı nakit akışı dayandığı emtiaya bağlı olarak değişir. Ürünler bir emtianın yanısıra birden fazla emtiaya bağlı olarak da piyasada dolaşımda bulunurlar. Altın, gümüş ve petrol gibi emtialar dayanak varlık olarak uygulamada oldukça sık kullanılmaktadır.
3.2.3. Hisse Senedine ve Endekse Dayalı Yapılandırılmış Finansal Ürünler
Bu ürünlerin dayanak varlığı hisse senedi veya endekstir. Ürünün getirisi ve sağladığı nakit akışı dayandığı hisse senedi veya endekse bağlı olarak değişmektedir. Bir hisse senedine ya da birden fazla hisse senedine bağlı yapılandırılmış ürünler piyasada oldukça yaygın bir şekilde işlem görmektedir. Tek bir endekse bağlı ürünler olabildiği gibi endeks sepetine bağlı yapılandırılmış ürünler de piyasada işlem görmektedir. En yaygın dayanak endeksler Dow Jones, Eurostoxx50, DAX, FTSE 100 gibi endekslerdir.
3.2.4. Faiz Oranına Dayalı Yapılandırılmış Finansal Ürünler
Bu tür ürünler faiz oranına dayalı olarak çıkarılır. Ürünün getirisi ve yatırımcısına sağladığı nakit akışı dayandığı faiz oranına bağlı olarak dalgalanır. Söz konusu faiz oranı bir ya da birden fazla olabilir. Yaygın olarak kullanılan dayanak faiz oranları LIBOR ve EURIBOR gibi faiz oranlarıdır.
3.2.5. Melez Yapılandırılmış Finansal Ürünler
Bu ürünlerin performansı aynı anda en az iki tür varlığa dayanır. Örneğin dayanak varlığı döviz kuru, emtia ve hisse senedi olan bir yapılandırılmış ürün bu kapsama girer. Burada belirtilen dayanak varlıklar dışında kredi, hedge-fon, enflasyon ve diğer varlıklara dayalı yapılandırılmış ürünler de sözkonusu olabilmektedir.
Bir sonraki yazıda “Risk Düzeyine Göre Yapılandırılmış Finansal Ürünler” arasında yer alan “Anapara Korumalı Finansal Ürünler” ile “Getiri Artıran Finansal Ürünler” incelenecektir.
————————————
* Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü Öğretim Üyesi
** Bahçeşehir Üniversitesi İşletme Bölümü Doktora Öğrencisi – [email protected]
*** Scoach borsası, Six Group ve Deutsche Börse AG’nin ortaklaşa kurduğu ve yapılandırılmış ürünlerin işlem gördüğü ve işlem hacminin en yüksek olduğu borsadır. Zurich ve Frankfurt’da olmak üzere iki ayrı işlem platformuna sahiptir. Frankfurt’daki işlem platformunda Almanya ve diğer AB üyesi ülkelerdeki yatırımcılar, yapılandırılmış ürün alım satımını yapabilirken, Zurich’deki platform İsviçre yatırımcılarına hizmet etmektedir. Borsa hakkındaki detaylı bilgi <http://www.scoach.de> linkinden elde edilebilir.
[1] Das, S. 2000, Structured Products and Hybrid Securities, John Wiley & Sons, New York.
[2] SSPA, Swiss Structured Products Association, Structured Products, <http://www.svsp-verband.ch>
[3]Wikipedia, Structured Products, Retrieved 01 KASIM 2010 <http://www.wikipedia.org/>